Mapiranje mesta sećanja u gradovima u Srbiji

Tokom 2019. godine Centar za primenjenu istoriju je pokrenuo novi program u nameri da se kroz mapiranje obeleženih i neobeleženih mesta sećanja na sukobe devedesetih godina u gradovima u Srbiji, otvore neka od važnih pitanja koja se tiču kulture i politika sećanja. Sam program je proistekao iz skupa javnih vođenja „Potisnuta sećanja”, realizovanih u Beogradu tokom 2018. i 2019. godine. Njihov cilj je bio podsticanje dijaloga u javnom prostoru o društvenim procesima i događajima iz prošlosti koji oblikuju sadašnjicu, kao i promišljanje funkcija sećanja i zaboravljenja u kontekstu vrednosti na kojima se gradi društvo u Srbiji danas.

Prvi deo mapiranja započet je tokom 2019. i 2020. godine kroz projekat Budi glas, ne eho – Mapiranje mesta sećanja u gradovima u Srbiji. Sam projekat je osim istraživačkog dela, uključivao i organizovanje različitih događaja u lokalnim sredinama, kao i završni događaj u Beogradu gde su predstavljeni i finalni rezultati mapiranja. Ono što nam je bila želja je da osvetlimo interakciju različitih nivoa na kojima se kultura sećanja u društvu uobličava i reprodukuju: zvanično političko sećanje (nacionalno sećanje čiji nosilac su državne institucije), javno sećanje (čiji „prenosnici“ su mediji), neformalno socijalno sećanje (čiji nosilac su različite društvene grupe/ zajednice sećanja) i pojedinci/ke. Svi ti nivoi funkcionišu u interakciji kao narativne instance putem kojih se gradi neka vrsta kolektivnog identiteta i participira u političkoj zajednici. S obzirom da je društveni prostor u kome se to odvija omeđen odnosom sećanja i zaborava, pitanja od koji smo krenuli/e bila su: Čega se kao društvo sećamo i kako? Čega se kao društvo ne sećamo i zašto? U saradnji sa saradnicima/cama iz lokalnih organizacija iz Kruševca, Leskovca, Zaječara, Novog Sada, Pančeva, Zrenjanina, kao i Beograda, istraživali/e smo šta je ono o čemu se u lokalnim sredinama ćuti, a šta je ono što se naglašava, kao i na koji način postojeća kultura i politike sećanja na nacionalnom nivou korespondiraju sa onim na lokalnom.

Da se kolektivni identitet konstruiše kroz narative o herojstvu i vekovnom stradanju srpskog naroda kao homogene i aistorijske kategorije, upućuju ne samo spomenici koji su podizani u javnom prostoru nakon devedesetih godina kao jedan od vidova materijalizacije zvaničnih politika sećanja, već i medijske reprezentacije događaja iz devedesetih godina. Medijskom reprezentacijom događaja koji se u javnom diskursu najčešće imenuju kao Bitka na Košarama ili Bitka za Košare i koji se poslednjih godina ustanovljavaju kao važno mesto sećanja u Srbiji, bavio se istraživački tim Centra za primenjenu istoriju iz Beograda. Analiza urađena na 557 medijskih tekstova objavljenih od 1. januara 2011. do 13. marta 2020. godine ukazuje da medijsko predstavljanje borbi na Košarama 1999. godine, dosledno odražava mitove oko kojih se organizuje nacionalistički autoritarizam u Srbiji još od devedesetih: sudbinska viktimizacija Srba, strah, ugroženost i okruženost neprijateljima. I dalje su srpske žrtve prizma za interpretaciju devedesetih godina, a NATO bombardovanje centralna referentna tačka sa koje se ratovi u javnosti naknadno posmatraju i tumače. Međutim, poslednjih godina sve je izraženije pomeranje fokusa sa viktimizacije na heroizaciju ratova devedesetih i to posebno kada je u pitanju rat na Kosovu. Taj proces je upadljiv baš na primeru narativnog uobličavanja borbi na Košarama u medijima gde najpre lične priče (mladih) vojnika koji su učestvovali u borbama postaju metonimijska slika prvo svih vojnika i policajaca koji su učestvovali u ratu na Kosovu 1999. godine, zatim celokupnog rata na Kosovu, a u sledećem koraku i ukupno ratova devedesetih na jugoslovenskim prostorima. Istovremeno, Košare postaju jedan od najvažnijih momenata državne politike sećanja koje prati i značajno ulaganje resursa u različite vidove memorijalizacije na nacionalnom i lokalnom nivou.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/BEOGRAD

Narativ o kontinuitetu herojstva, stradanja i žrtvovanja srpskog naroda u borbi za slobodu tokom istorije uokviruje i amalgam različitih spomen obeležja i spomenika, podizanih nakon 1990. godine u Pančevu. U tako uspostavljenom kontinuitetu svoje mesto imaju Spomen ploča na mestu streljanja rodoljuba 1941. godine, postavljena na Pravoslavnom groblju 2011. i Spomenik stradalima u ratovima devedesetih XX veka na Trgu kralja Petra I iz 2016. godine, ali i spomen-obeležje „Oko sokolovo“ Na braniku otadžbine 1914-2014. na ulazu u Dom Vojske Srbije iz 2015. i bronzano spomen-obeležje Srpskim majkama, postavljeno na zgradu Doma vojske Srbije 2017. godine. Ono što nije deo tog narativa, ali jeste deo jedne šire istorije zaborava je povest antiratnog otpora tokom devedesetih koji je postojao (i) u Pančevu i koji se oslanjao se kontinuitet ekološkog i feminističkog aktivizma. Tako iz dominantnog narativa nećemo saznati ništa o organizaciji „Zelena pega“, koja je nastala još 1987. godine, niti o akcijama poput „Lanca života“ 1988. godine i protestima koje je tih godina ta grupa organizovala protiv zagađenja vazduha od strane HIP Azotare Rafinerije nafte Pančevo i HIP Petrohemije. U narativu o „Nama“ kao herojima i žrtvama nema mesta za sećanje na one koji su odbijali/e da slave ratove i učestvuju u njima. Onda nije neočekivano da će nam ostati nepoznato da je jedna od prvih antiratnih akcija „Hod za mir“ bila baš u Pančevu u avgustu 1991. godine. Nema mesta ni za „Pokret za mir Pančevo“ koji su u septembru 1991. godine formirali/le članovi/ce „Zelene pege“, niti za mirovnjački listi „Contra Bellum“, koji je izlazio od septembra 1993. do aprila 1994. kao dodatak lokalnih novina „Novi Pančevac“. Nedostaje čitava jedna povest individualnog i zajedničkog aktivnog otpora, nepristajanja i osporavanja konsenzusa koji je ratni režim na različite načine nametao da su mržnja i nasilje jedini izbor.

Više:  https://www.cpi.rs/projekat/7/PANCEVO    

Jazom koji je postojao između institucionalnih politika na lokalnom nivou u promociji Kruševca kao grada „Vesnika mira“ na međunarodnom nivou tokom devedesetih godina u isto vreme dok besne ratovi u Bosni i Hercegovini i Hrvatskoj, a zatim i na Kosovu, bavio se istraživački tim iz Alternativnog centra za devojke iz Kruševca. Dva spomenika u centru grada kao metafora odslikavaju ovaj odnos: Spomenik miru koji danas retko ko posećuje i pominje, i Spomenik kosovskim junacima, inspirisan kosovskim mitom i uokviren narativom o srpskom mučeništvu, herojstvu i uskrsnuću. Na drugoj strani, Spomenik kosovskim junacima svedok je događaja o kojima se ne govori, koji se ne obeležavaju i o kojima se zna mnogo manje. Taj prećutani i izbrisani deo tiče se antiratnog otpora koje su na tom mestu 1999. godine predvodile žene kruševačkog kraja. Reč je o protestima koji su se odvijali 1999. godine u toku NATO bombardovanja i rata na Kosovu kao vid otpora mobilizaciji i odlasku u rat. Protesti koji su počeli iz straha za najbliže i primarnim zahtevom da  se vojnici vrate sa Kosova i da se napravi smena vojnika na ratištu, vrlo brzo su pokazali da su pitanja mobilizacije tesno povezana sa ratnom politikom režima generalno. Ovi događaji ne postoje u zvaničnoj istoriji grada, oni opstaju tek u sećanjima učesnika/ca ovih protesta i u naporima ženskih grupa da se to sećanje sačuva. U više navrata podnošen je zahtev gradskim vlastima da se 25. maj proglasi Danom sećanja na pobunu protiv prisilne mobilizacije u Kruševcu i Rasinskom okrugu,  a da se Trg kosovskih junaka preimenuje u Trg hrabrih majki rasinskog okruga. Zvanični odgovor nikada nije stigao.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/KRUSEVAC

Prisilne mobilizacije Leskovčana za rat na Kosovu u vreme NATO intervencije 1999. godine i građanski protesti koji su usledili nešto manje od mesec dana nakon potpisivanja Kumanovskog sporazuma, istraživao je tim Grupe za mir i prava žena – Nena iz Leskovca. Prema podacima koje je iznela Organizacije boraca veterana rata 1991-1999. godine, iz Jablaničkog okruga mobilisano je 12 500 rezervista. Po nekim drugim nepotvrđenim procenama, taj broj je u leskovačkom kraju značajno viši i kreće se između 20 i 40  hiljada mobilisanih koji su poslati na Kosovo. Dvadeset godina nakon završetka NATO intervencije i  rata na Kosovu, u centru Leskovca otkrivena je Spomen-česma "Prekinuta nit života" u znak sećanja na stradale vojnike i rezerviste iz leskovačkog kraja u ratovima vođenim devedesetih godina. Ovaj spomenik je podignut na inicijativu Gradskog odbora SUBNOR-a i Organizacije boraca veterana od 1991. do 1999. godine. Na njemu su uklesana imena 71 poginulog vojnika (od kojih je 19 poginulo u ratovima od 1991. do 1994. godine, četrdeset osmoro njih tokom sukoba na Kosovu 1998. i 1999. godine, dok se četiri vojnika vode kao nestala, ali bez navođenja godine nestanka). Ono o čemu ovaj spomenik ne govori nije samo ratni bilans Vojske Jugoslavije na Kosovu koji čine i učešće u proterivanju 850 000 vlastitih građana/ki albanske nacionalnosti, kampanja „brisanja identiteta” u kojoj su mnogim kosovskim Albancima/kama oduzimana i uništavana lična dokumenta kao dokazi o državljanstvu, pljačka i uništavanje imovine, masovne grobnice sa telima koja su zatim prebacivana hladnjačama i zakopavana na tajnim lokacijama. Ono o čemu ne govori su i često krajnje brutalne prisilne mobilizacije ljudi koji su pod pretnjom prekog suda, u pola noći dizani iz kreveta i odvođeni u nepoznato. Ono što je takođe, izbrisano je i sećanje na građanske proteste koji su započeli 1. jula 1999. godine. Uprkos hapšenjima, ekspresnim presudama na zatvorske kazne i otpuštanjima s posla, protesti protiv siromaštva, ratova, ali za mnoge – i protiv ratne politike režima koja je ostavila za sobom uništenu ekonomiju, više od sto hiljada mrtvih, stotine hiljada raseljenih i prognanih, na hiljade nestalih i neutvrđeni broj zlostavljanih, trajali su 44 dana.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/LESKOVAC

Upadljiva odsutnost iz kolektivnog sećanja je i tema kojom se bavila grupa Skaska iz Zrenjanina. Najočigledniji vid poricanja da su se neke stvari desile, da postoje lokacije na kojima se to dešavalo i zid ćutanja o tome šta se dešavalo devedesetih godina, vezano je za postojanje logora na teriritoriji Srbije. Od najmanje osam (zvanično nazivanih) „sabirnih centara“ koliko ih je bilo u Srbiji, dva su bila u neposrednoj blizini Zrenjanina. Logor u Begejcima (današnjem Toraku) postojao je od 1. oktobra 1991. do 21. novembra 1991. godine. U njega su smeštani Hrvati/ce s područja sadašnje Republike Hrvatske (šire područje Osijeka, Vukovara i Vinkovaca) i Vojvodine u zoni odgovornosti Prve vojne oblasti. Prema izjavi pukovnika Lakića Đorovića, datoj autorki teksta, kroz logor Begejci prošlo je 750 logoraša. Među njima je po svedočenju Mande Patko, bilo i 37 žena. Drugi logor je Stajićevo u koji su dovođeni ratni zatočenici nakon pada Vukovara. Tokom postojanja logora od od 18. novembra 1991. do 22. decembra 1991. godine, zatvorenike/ce su činili pripadnici hrvatskih oružanih snaga, ali i civili, pacijenti/kinje i medicinsko osoblje vukovarske bolnice. Prema navodima Međunarodnog krivičnog tribunala za bivšu Jugoslaviju kroz logor u Stajićevu prošlo je 1700 ljudi. Nakon zatvaranja logora, većina zatočenih prebačena je u Kazneno-popravni zavod u Sremskoj Mitrovici. Ono što je zajednička karakteristika ne samo ovih logora, već svih koji su postojali na teritoriji Srbije su ne samo teški uslovi života zatočenika/ca koje je odlikovala tortura i nasilje, manjak hrane, odustvo elementarnih higijenskih uslova, već i tišina koja ih prati u lokalnoj sredini. Umesto toga i u Zrenjaninu čak i površna analiza spomeničke baštine ukazuje na jasan kontinuitet koji se želi uspostaviti sa stradanjem i herojstvom iz I svetskog rata, zanemarivanje kompleksnosti II svetskog rata, minimiziranje značaja antifašističke, partizanske borbe i gotovo potpuno odsustvo elemenata koji se tiču 90-ih godina.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/ZRENJANIN

Događajima koji takođe, nedostaju u kolektivnom sećanju i zvaničnom narativu, a tiču se proterivanja hrvatskog stanovništva iz Vojvodine, odnosno Novog Sada i okoline tokom devedesetih, bavio se istraživački tim iz Novog Sada. Tokom devedesetih na području Vojvodine nije bilo direktnih ratnih sukoba, te se ona često i ne pominje u kontekstu ratnih dešavanja. Ono o čemu se takođe, nerado govori je atmosfera straha i kampanja zastrašivanja i pritisaka na hrvatsko stanovništvo da se iseli iz svojih kuća i napusti Srbiju. Kampanja nasilja uključivala je napade na privatnu imovinu i verske objekte, pretnje, fizičke napade i ubistva. Njen intenzitet se menjao i dostizao vrhunce u drugoj polovini 1991. godine, od proleća do jeseni 1992. i u leto 1995. godine, i rezultirala je dramatičnom promenom demografske slike Vojvodine. U periodu između dva popisa stanovništva, 1991. i 2002. godine, udeo hrvatskog stanovništva smanjio se u 39 od 45 opština u Vojvodini, dok se na teritoriji cele Vojvodine broj Hrvata/ica smanjio za 18.262, odnosno za 24,41%. Najveći broj Hrvata/ica iz Vojvodine se iselio tokom 1992. godine i to iz sela poput Hrtkovaca, Kukujevaca, Novog Slankamena, Beške i Petrovaradina. U neposrednoj blizini Novog Sada, u Petrovaradinu i istoimenoj opštini kojoj pripada i Sremska Kamenica, obrazac terora nad Hrvatima/icama i njihovog proterivanja bio je isti kao i u drugim delovima Vojvodine. Provokacije i telefonske pretnje bile su česte, a zabeleženi su i slučajevi bacanja bombi i podmetanja eksploziva. Napor da se ova tema otvori svaki put se sudara sa nedostatkom dostupnih podataka, zidom tišine, nelagodnosti i izbegavanja, relativizacijom i/ili opravdavanjem. To nije neočekivano kada se ima u vidu da je taj deo istorije koji se tiče devedesetih potpuno skrajnut, osim kada su u pitanju srpske žrtve kojima je posvećen i spomenik u centru grada. Indiciju da se to možda menja u pravcu heroizacije čitavog ovog razdoblja, predstavlja i postavljanje spomen ploče generalu Mladenu Bratiću u zgradi Komande grada u spomen sobi 1. Kopnene brigade Vojske Srbije. Mladen Bratić je bio komandant Novosadskog korpusa i poginuo je u novembru 1991. godine pri napadu na Vukovar.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/NOVI_SAD

Zid ćutanja i nedostatak podataka odlikuje još jednu temu o kojoj se u Srbiji retko i nerado govori: tretman izbeglica koje su pristizale tokom devedesetih iz drugih delova tadašnje Jugoslavije. Prema “Popisu izbeglica i drugih ratom ugroženih lica u Saveznoj Republici Jugoslaviji” iz 1996. godine na teritoriji Srbije bilo je 617 728 osoba, od čega 537 937 izbeglica i 79 791 ratom ugroženo lice, koje prema međunarodnim normama nema pravo na izbeglički status. Najveći broj izbeglih iz Bosne i Hercegovine došao je u Srbiju tokom 1992. godine, dok je većina izbeglica iz Hrvatske pristigla u avgustu 1995. godine. Poslednji veliki izbegličkii talas usledio je juna 1999. godine sa Kosova. Po popisu Komesarijata za izbeglice i migracije iz marta 2000. godine, u Srbiji je bilo 187 129 interno raseljenih sa Kosova i Metohije. Uprkos zvaničnom narativu o nesebičnoj pomoći sunarodnicima/cama, ono što je često sačekivalo ljude koji su bežali od rata i nasilja, bila je suštinska nezainteresovanost države (osim u slučaju prinudne mobilizacije izbeglih muškaraca i uspostavljanja prepreka za dobijanje srpskog državljanstva). Nakon početne dobrodošlice, i odnos domaćeg stanovništva je s protokom vremena, sve više klizio ka ravnodušnosti i/li otvorenom neprijateljstvu. Kakav je bio odnos prema izbeglicama u Zaječaru? Koliko uopšte znamo o njihovim iskustvima? U kojoj meri su izbeglice mogle da nađu pomoć i podršku? U kakvim uslovima su živeli/e? Kakvi su bili uslovi u kolektivnim centrima u koje su smeštani/e? Neka su od pitanja kojima se kroz analizu lokalnog lista „Timok“, razgovore s ljudima koji su kao izbeglice došli u Zaječar i posetu nekadašnjem kolektivnom centru u Grljanu, bavio Dečiji centar Zaječar.

Više: https://www.cpi.rs/projekat/7/ZAJE%C4%8CAR

Epilog, a zapravo prolog

Nijedno sećanje, individualno, kao i kolektivno, nikada nije nekakva „prošlost po sebi”, već zahvat u nju iz uvek nove sadašnjice (Todor Kuljić), umnogome pod uticajem društvenog konteksta u određenom istorijskom trenutku. Ono uvek predstavlja određenu vrstu rekonstrukcije prošlosti čiji oblik je uslovljen potrebama sadašnjosti i time kako se vidi budućnost. Pitanje kolektivnog sećanja nije politički neutralno, niti se tiče samo prošlosti. Izbor onoga čega će se društvo sećati i načina na koji to čini odslikava načelno političko opredeljenje društva i mnogo više govori o njegovoj sadašnjosti i vrednostima na kojima je utemeljeno, nego o samoj prošlosti. Ono predstavlja izbor poruke i nasleđa koje jedna politička zajednica (država i/ili društveno politička grupa) smatra vrednim da se prenese potomstvu. Time što neke sadržaje uključuje, pamti i slavi (i podjednako – druge isključuje i zaboravlja), kolektivno sećanje u današnjici nudi odgovore kakav je svet u kome živimo, kako se treba ponašati i šta nas čeka u budućnosti - ko smo to “Mi”, a ko su “Drugi”. Taj prostor je intrinzično politički, a pitanja koja vidimo kao ključna pitanja su: Ko se seća? Čega se seća? Kako se seća? Zašto se seća? Ovo posebno važi za nacionalno, „zvanično“ sećanje koje zbog svog pristupa državanim resursima predstavlja najuticajniji vid kolektivnog sećanja i u kome su politike sećanja neodvojive od politika identiteta.

Sva ova pitanja smo na različite načine (analizu medija, javna vođenja i časove, online razgovore, intervjue, edukativne video igrice i različite video materijale...) i pokušali/e da otvorimo i učinimo vidljivim i kroz projekat Budi glas, ne eho – Mapiranje mesta sećanja u gradovima u Srbiji. Veliki broj pitanja smo tek načeli/e i ovo je tek početak daljeg i dubljeg mapiranja s kojim nastavljamo tokom 2021. godine u okviru projekta Memorijalizacija u Srbiji - mapiranje mesta sećanja. U proces mapiranja će biti uključeni i novi gradovi poput Užica, Sombora, Niša, Prijepolja, Šida, Priboja, Novog Pazara, Prijepolja i Kraljeva. A sva ova pitanja moći ćemo i zajedno da promišljamo na Festivalu javne istorije – Čemu još istorija? na proleće sledeće godine. 

Snimak završnog događaja na kome su predstavljeni finalni rezultati mapiranja mesta sećanja u gradovima u Srbiji:  https://www.youtube.com/watch?v=pA7ELuaHjyw&t=35s

Takođe, na Facebok stranici Centra za primenjenu istoriju: https://www.facebook.com/centarzaprimenjenuistoriju/videos/396306298069034

Projekat podržava: Fondacija za otvoreno društvo Srbija

Trajanje: 01.09.2019. - 31.10.2020.

Vebsajt projekta: projekat nema svoj vebsajt